Πασκάλ, Μπλενζ

(Pascal Blaise, Κλερμόν-Φεράν, Oβέρνη 1623 – Παρίσι 1662). Γάλλος φιλόσοφος, επιστήμονας και συγγραφέας. Ο πατέρας του (Ετιέν Πασκάλ), κρατικός αξιωματούχος που είχε εγκατασταθεί στο Παρίσι, φρόντισε για τη μόρφωσή του. Ο Μπλεζ έδειξε τόσο πρώιμα ικανότητες στη μελέτη της φυσικής και των μαθηματικών, που έγινε δεκτός στις επιστημονικές συγκεντρώσεις που οργάνωνε ο πατήρ Μερσέν, ο οποίος είχε επικοινωνία με τους μεγαλύτερους ερευνητές της εποχής, τον Γαλιλαίο, τον Τοριτσέλι, τον Φερμά και τον Ντεκάρτ. Από το 1639 έως το 1647 ο Π. έμενε στη Ρουέν, όπου ο πατέρας του είχε διοριστεί σε σημαίνουσα θέση από τον Ρισελιέ. Το 1640 εξέδωσε την πρώτη επιστημονική εργασία του. Το 1644 αποπεράτωσε το σχέδιο της πρώτης υπολογιστικής μηχανής (η κατασκευή της οποίας όμως κόστιζε ακόμα πάρα πολύ ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί). Το 1646 ο πατέρας του, που είχε τραυματιστεί σε μια πτώση, νοσηλεύτηκε από δύο γιανσενιστές ευγενείς, οι οποίοι σε σύντομο χρονικό διάστημα έπεισαν αυτόν και τα παιδιά του (η μικρότερη, Ζακλίν, μπήκε αργότερα σε μοναστήρι) να ασπαστούν τις θρησκευτικές και ηθικές ιδέες του Πορ-Ρουαγιάλ. Από την περίοδο αυτή χρονολογούνται οι σημαντικότεροι σταθμοί της επιστημονικής δραστηριότητας του Π. (δραστηριότητα την οποία εγκατάλειψε ολοκληρωτικά αργότερα). Από τις έρευνες για το κενό, που επέβλεπαν στο να επαληθεύσουν και να αναπτύξουν τα πειράματα του Τοριτσέλι, μέχρι τις έρευνες για την ισορροπία των υγρών, την ατμοσφαιρική πίεση, τον υπολογισμό των πιθανοτήτων (1648-53). Για την προγραμματισμένη και ημιτελή Πραγματεία για το κενό έγραψε μια εισαγωγή (1647) που είναι ρωμαλέα εξύμνηση της ελεύθερης πειραματικής έρευνας εναντίον της αρχής της αυθεντίας. Ίσως για να ανακουφίσει έναν σωματικό οργανισμό εκνευρισμένο ήδη από τις υπερβολές της πνευματικής εργασίας, ο Πασκάλ στα χρόνια 1652-54 –τη λεγόμενη κοσμική περίοδο– αναζήτησε μια αλλαγή στον τομέα των κοινωνικών σχέσεων, του χαρτοπαιγνίου και σκέφτηκε ακόμα και να παντρευτεί. Η δεύτερη μεταστροφή ήταν μια απρόοπτη έκσταση, μια κεραυνοβόλα μυστικιστική κρίση – ο Π. την καταχώρισε με ενθουσιώδη και νευρώδη λυρισμό σε ένα κείμενο λίγων γραμμών, το Memorial, που φέρει ημερομηνία 23 Νοεμβρίου 1654 και βρέθηκε όταν πέθανε, ραμμένο κάτω από τη φόδρα του κοστουμιού που φορούσε. Από το 1654 βρέθηκε συχνά στο αβαείο του Πορ Ρουαγιάλ ντε Σαν, ανάμεσα στους λαϊκούς (τους ερημίτες) που περνούσαν περιόδους απομόνωσης, μελέτης και προσευχής στο κέντρο της γιανσενικής πνευματικότητας. Η ανήσυχη και οξύτατη διάνοια του Π., η περήφανη και ασυμβίβαστη προσωπικότητά του, η ουμανιστική πνευματική του συγκρότηση, εξηγούν τον τρόπο -–άλλοτε εριστικό, άλλοτε ενθουσιώδη και άλλοτε διαλλακτικό– με τον οποίο υποτάχθηκε στην πειθαρχία της ταπεινοφροσύνης, ακόμα και της πνευματικής, που διακήρυσσαν οι πνευματικοί του δάσκαλοι. Υποβλητική μαρτυρία του γεγονότος αυτού αποτελεί η Συζήτηση με τον κύριο ντε Σάσι για τον Επίκτητο και τον Μονταίνιο, έκθεση μιας συζήτησης στην οποία ο Π. προσπαθεί κατά μεγαλοφυή τρόπο να ενσωματώσει στη χριστιανική διδασκαλία το ηθικό δίδαγμα δυο διανοητών ξένων προς τη θρησκεία. Της ίδιας περιόδου είναι από το ένα μέρος οι δυο σύντομες πραγματείες λογικορητορικού περιεχομένου, Το γεωμετρικό πνεύμα και η τέχνη του πείθειν η μία και η άλλη η εποικοδομητική Προσευχή γιa να ζητήσουμε από τον Θεό την καλή χρήση των ασθενειών. Η θρησκεία αντιπροσώπευε πλέον για τον Π. την υπέρτατη εμπειρία. Μέλος μιας μειοψηφίας (του γιανσενιστικού κινήματος), μισαλλόδοξης και σπρωγμένης στα περιθώρια της ορθοδοξίας, ο Π. ένιωσε κατά δραματικό τρόπο τα προβλήματα αγώνα και συνείδησης που έθετε η κατάσταση αυτή. Η όξυνση της διαμάχης με την καταδίκη του γιανσενιστή θεολόγου Αρνό από μέρους της Σορβόνης, του έδωσε την ευκαιρία να χρησιμοποιήσει την ασυνήθιστη διαλεκτική του δεινότητα και τη δύναμη μιας βαθιάς πεποίθησης στις Επιστολές από την επαρχία, από τις οποίες, σε συμφωνία με την ομάδα του Πορ - Ρουαγιάλ, εξέδωσε δεκαοχτώ, χωρίς να παρουσιαστεί ως συγγραφέας τους, μεταξύ 23 Ιανουαρίου 1656 και 24 Μαρτίου 1657 (και τον ίδιο χρόνο σε τόμο). Με το προκάλυμμα μιας ανταλλαγής διευκρινίσεων πάνω στις συζητήσεις που διεξάγονταν μεταξύ των θεολόγων, ο Π. τολμούσε να διασαφηνίσει τις μπερδεμένες εκφράσεις κατά τρόπο προσιτό στους μη μυημένους, στο φως της απλής λογικής και της απλής υπόμνησης των Γραφών. Έδειχνε ότι η αντίθεση αφορούσε τον ηθικό τομέα περισσότερο παρά τον δογματικό. Περνούσε στην αντεπίθεση καταγγέλλοντας και γελοιοποιώντας τη χαλαρή ηθική που διακήρυτταν οι ιησουίτες (κυριότεροι αντίπαλοι των γιανσενιστών). Σκιαγραφούσε έναν τρόπο άμυνας των θέσεων του Πορ-Ρουαγιάλ. Με το πολεμικό πάθος του, την καθαρότητα της επιχειρηματολογίας του, τη διαύγεια της πρόζας του, που τη ζωντανεύουν διάλογοι ζωηρότητας σατιρικής διάθεσης, οι Provinciales μπορεί να επέσυραν την καταδίκη του παπικού Index, συνάντησαν όμως συγχρόνως την άμεση επιδοκιμασία του καλλιεργημένου κοινού, που ενδιαφερόταν περισσότερο ή λιγότερο για τη θρησκευτική διαμάχη, ενώ αποτελούν επίσης ένα από τα μεγαλύτερα λογοτεχνικά έργα του αιώνα. Το 1657 ο Π. άρχισε να εργάζεται σε μια Απολογία της χριστιανικής θρησκείας (La Vιritι de la Religion chrιtienne) και τον επόμενο χρόνο εξέθεσε το σχέδιό της σε έναν όμιλο φίλων του. Επρόκειτο για μια μεγάλη λογική προσπάθεια για να αποδείξει –ξεκινώντας από τα επιχειρήματα στα οποία μπορούσε να είναι ευαίσθητος ένας άνθρωπος που δεν είχε εγκολπωθεί τη θρησκευτική πίστη– την αλήθεια της θρησκείας, και ιδιαίτερα της χριστιανικής. Συγχρόνως ήταν μια ένθερμη έκκληση στην πίστη, στην ασκητική ζωή, στην αποκάλυψη. Η επιδείνωση της αρρώστιάς του και ο θάνατος τον εμπόδισαν να ολοκληρώσει το έργο του. Στα πολυάριθμα αποσπάσματα που είναι γνωστά με τον τίτλο Στοχασμοί (Pensιes), η θρησκεία παρουσιάζεται ως η συνεπέστερη λύση στο ανθρώπινο πρόβλημα, όχι μόνο στη βάση του περίφημου επιχειρήματος του στοιχήματος, προσαρμοσμένου στον υπολογισμό των πιθανοτήτων (αξίζει να παραμελούμε τα επίγεια αγαθά, που είναι σίγουρα αλλά περιορισμένα, για την επιδίωξη του υπεργήινου αγαθού, που είναι αντικείμενο πίστης και ελπίδας, αλλά άπειρο), αλλά, ξεκινώντας από τις πολύπλοκες αντιφάσεις της ανθρώπινης υπόστασης (αθλιότης και μεγαλείο του ανθρώπου) τόσο ως ύπαρξης όσο και ως γνώσης, αντιφάσεις που μόνο τα δόγματα του χριστιανισμού (ιδιαίτερα για το προπατορικό αμάρτημα) θα κατόρθωναν να εξηγήσουν και να συμβιβάσουν. Αν παραβλέψει κανείς τον απολογητικό τόνο, η περιγραφή του αδυσώπητα συμπτωματικού χαρακτήρα της ανθρώπινης εμπειρίας είναι αναμφίβολα η πιο μοντέρνα και υποβλητική πλευρά της φιλοσοφικής σκέψης του Π., που εκφράζεται σε αγωνιώδη παράδοξα, σε αποσπάσματα τολμηρότατου στιλιζαρίσματος. Η αντιγιανσενιστική εκστρατεία έλαβε χαρακτήρα αληθινού διωγμού. Απέναντι στις επιβουλές της Εκκλησίας, ο Π., βαθύτατα τραυματισμένος στη θρησκευτική του συνείδηση, κράτησε μια στάση ακόμα πιο αδιάλλακτη από τους φίλους του τού Πορ-Ρουαγιάλ. Και για λόγους σκοπιμότητας, η έκδοση των Pensees, που επιμελήθηκαν εκείνοι μετά τον θάνατό του (1669-70), παρουσίαζε ένα κείμενο ευρύτατα εκκαθαρισμένο από τα μέρη που μπορούσαν να προσφερθούν σε μια νέα όξυνση της διαμάχης. Το κείμενο αυτό το ακολούθησαν διαδοχικές εκδόσεις ωσότου (1844), με υπόδειξη του Βικτόρ Κουζέν, έγινε μια πλήρης έκδοση. Παρέμεινε το πρόβλημα –όχι άσχετο με τις επιδράσεις της συνολικής σημασίας του έργου– της διάταξης των αποσπασμάτων. Οι πεισματώδεις συζητήσεις που παρατάθηκαν περισσότερο από έναν αιώνα μεταξύ των μελετητών δείχνουν να πλησίασαν σήμερα σε μια οριστική λύση, στη βάση μιας αυτόγραφης μαρτυρίας για τη διάταξη που είχε προβλέψει ο συγγραφέας για ένα μέρος των αποσπασμάτων. Εκτός του ότι περιλαμβάνει δυο κείμενα βασικά στην ιστορία της γαλλικής φιλολογίας και της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, το έργο του Π. αποτελεί μια πνευματική εμπειρία εξαιρετικά πλούσια και δραματική. Η σκέψη του τροφοδοτεί ένα ρεύμα της νεότερης θρησκευτικής ευαισθησίας και –κοντά στη σκέψη του Κίρκεγκαρντ, του Ντοστογέφσκι και του Νίτσε– βρήκε την κατάλληλη απήχηση στους υπαρξιστές φιλοσόφους, παρά το γεγονός ότι δεν είναι χριστιανοί. Θεώρημα του Π.– Ονομάζεται έτσι ένα από τα βασικά θεωρήματα της θεωρίας των κωνικών τομών. Δοθέντος ότι έξι διατεταγμένα σημεία Α₁, Α₂, Α₃, Α₄, Α₅, Α₆ μιας κωνικής ορίζουν ένα εξάγωνο εγγεγραμμένο σε αυτήν, το θ.Π. παρέχει μια χαρακτηριστική γραφική συνθήκη για να μπορεί να εγγραφεί ένα εξάγωνο σε μια κωνική τομή. Επειδή μια κωνική τομή ορίζεται από πέντε σημεία της, το θεώρημα αυτό παρέχει συνεπώς μια προϋπόθεση ώστε μια έκτη κορυφή του εξεταζόμενου εξαγώνου να ανήκει στην κωνική που ορίζεται από τις πέντε άλλες κορυφές του δοσμένου πολυγώνου. Η υπό εξέταση προϋπόθεση μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: έστω ότι είναι A₁, Α₂, Α₃, Α₄, Α₅, Α₆ έξι σημεία δεδομένα, κατά μια τάξη στο επίπεδο, και έστω ότι είναι Β₁, Β₂, Β₃ τα κοινά σημεία, αντίστοιχα, στις ευθείες Α₁, Α₂, και Α₄, Α₅, στις ευθείες Α₂, Α₃ και Α₅, Α₆, στις ευθείες Α₃Α₄ και A₆A₁ (Ai Aj δείχνει την ευθεία που συνδέει τα σημεία Ai και Aj)· τα έξι εξεταζόμενα σημεία ανήκουν σε μια κωνική τομή εάν, και μόνον εάν, τα τρία σημεία B₁, Β₂, Β₃ βρίσκονται στην ευθεία που ονομάζεται ευθεία του Πασκάλ. Προμετωπίδα της α’ έκδοσης των «Στοχασμών» του Μπλαιζ Πασκάλ (1669), που δημοσιεύτηκε μετά το θάνατό του με τη φροντίδα φίλων του. Προσωπογραφία του Γάλλου φιλόσοφου Μπλαιζ Πασκάλ σε ανώνυμο σχέδιο του 17ου αιώνα. (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη)